12 sentyabr – Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin doğulduğu gündür
12 sentyabr (1887-1943) Azərbaycanın dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı Türkiyəsində ilk səfiri – diplomat, yazıçı (“Əli və Nino” adlı sevgi romanının müəllifi) represiya qurbanı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin doğulduğu gündür.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli, 1887-ci il sentyabrın 12-də qədim türk yurdu olan Şuşa şəhərində
dünyaya gəlib.
İlk təhsilini Şuşada “Kar Xəlifə” ləqəbi ilə tanınan
Molla Mehdinin məktəbində alıb. 1896-ci ildə Şuşa realnı məktəbinə daxil olub.
Bu məktəbdə təhsilini rus dilində aldığı üçün 1904-cü ildə həyatından şikayət
tərzində yazılmış “Jaloba” adlı ilk şeirini yazıb. Həmin illərdə
əmisi oğlu və dostu Mirhəsən Vəzirovla birlikdə rus dilində
“Fokusnik” adlı aylıq yumoristik jurnal çıxarıb.
Şuşada baş verən erməni-müsəlman toqquşmaları nəticəsində məktəbi
tərk etməyə məcbur olan Yusif Vəzir təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gedir.
1910-cu ildə Bakı realnı məktəbini bitirən gənc yazıçı Kiyev şəhərindəki
Müqəddəs Vladimir adına İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur.
Bu dövrlərdə Yusif Vəzir uşaqlar üçün yazdığı və əsasını xalq nağıllarından
götürdüyü məşhur “Məlik Məmməd” nağılını qələmə alır.
Əsərlərini “Bədbəxt”, “Haqq tərəfdarı”, “Müsavi”, “Stradayuşiy”,
“Sərsəm” və başqa təxəllüslərlə yazan Yusif Vəzirin ən tanınmış təxəllüsü
“Cəmənzəminlidir”. O, bu təxəllüsdən 1911-ci ildən istifadə etməyə başlayıb və
bu adla tanınıb.
Çəmənzəminli Kiyev şəhərində 1912-ci ildə “Yeddi
hekayə”, 1913-cü ildə isə “Həyat səhifələri” adlı kitablarını
çap etdirib. Bundan başqa, Ukraynada “Arvadlarımızın halı”,
“Qanlı göz yaşları”, “Ana və analıq” kitabları da işıq üzü
görüb.
O, Ukraynada təhsil alan azərbaycanlı tələbələri ilə birgə
“Musavatın” Kiyev şöbəsini qurur. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti
tərəfindən Yusif Vəzir Ukraynada diplomatik nümayəndə təyin edilir.
Yusif Vəzir həmin dövrdə “Azərbaycanın Muxtariyyatı” və
“Biz kimik və istədiyimiz nədir?” kitablarını çap etdirir. Daha sonra
Nəsib bəy Yusifbəylinin təklifi ilə 1919-cu ildə səfir kimi İstanbul şəhərinə
göndərilir. O, İstanbulda diplomatik fəaliyyətlə yanaşı, öz ədəbi yaradıcılığını
da davam etdirir. “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər”,
“Tarixi–coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” adlı kitablarını yazır.
Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalından sonra Yusif
Vəzir Parisdə siyasi elmlər institutunun diplomatiya fakültəsində təhsil alan
kiçik qardaşı Mirabdullanın yanına gedir.
Lakin çox keçmədən Mirabdulla vəfat edir. Qardaşının ölümündən
hədsiz dərəcədə sarsılan Yusif onu gözləyən təhlükələrə baxmayaraq Azərbaycana
qayıtmağı qərara alır. Bu məqsədlə SSRİ-nin Parisdəki səlahiyyətli nümayəndəliyinə
ərizə ilə və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər
Musabəyova xüsusi məktubla müraciət edir. 1926-cı ildə Ümumittifaq İcraiyyə
Komitəsinin qərarına əsasən Yusif Vəzir sovet vətəndaşlığına qəbul olunur.
Vətəninə qayıdan Yusif “Bakı işçisi” nəşriyyatında şöbə
redaktoru, daha sonra Dövlət Plan Komitəsinin ictimai-mədəni bölməsində
ixtisası üzrə vəkil işləyir, Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq
fakültəsində, müxtəlif institutlarda rus dilindən dərs deyir.
Stalin repressiyaları illərində yaxınlaşmaqda olan təhlükəni hiss
edən Çəmənzəminli əlyazmalarının böyük bir hissəsini yandırmağa məcbur olur.
1937-ci ildə o, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarılır.
1938-ci ildə Yusif Vəzir Özbəkistan SSR-nin Urgənc şəhərindəki
Pedaqoji İnstitutda baş müəllim və eyni zamanda institut kitabxanasına müdir
təyin olunur. 1940-cı il yanvarın 25-də həbs edilərək Bakıya gətirilir. Altı
aya yaxın Keşlə qəsəbəsindəki həbsxanada saxlanıldıqdan sonra 1940-cı ilin
iyulun 3-də Nijni Novqorod vilayətindəki həbs düşərgəsinə göndərilir.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1943-cü il yanvarın 3-də dustaq olduğu
həbs düşərgəsində vəfat edir və Betluqa çayının sahilindəki qəbiristanlıqda
dəfn olunur.
1956-cı ildə bir çox digər repressiya qurbanları kimi Yusif Vəzirə də bəraət verilir.
Allah rəhmət eləsin.